معرفی رشته مهندسی نفت، شرایط ورود و بازار کار آن

کشور ما اسلامی ایران یکی کشورهای ثروتمند جهان در سوخت‌های فسیلی به ویژه نفت و گاز است. بهره‌برداری بهینه از این منابع ارزشمند خدادادی، مستلزم آموزش‌های تخصصی بوده و به همین دلیل به عنوان یکی از رشته‌های مهم مهندسی مطرح شده است. تاریخچه تاسیس این رشته تحصیلی به سال 78 باز می‌گردد. پیش از سال 78 رشته مهندسی نفت به‌عنوان گرایش‌های مهندسی شیمی تدریس می‌شد اما از سال 78 این رشته مهندسی شیمی جدا شد و به صورت مستقل در چهار گرایش اکتشاف، مخازن، حفاری و بهره‌برداری از منابع نفت در مقطع کارشناسی ارائه شد. هم‌اکنون رشته مهندسی نفت در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری تدریس می‌شود. در این مقاله با رشته مهندسی نفت، گرایش‌ها و دروس آن، بازار کار و درآمد این رشته آشنا خواهیم شد. 

مهندسی نفت چیست؟

مجموعه كارشناسی مهندسی نفت از مجموعه‌های آموزش عالی است كه ركن اصلی یكـی از بخش‌های عمده صنعت نفت یعنی تولید، اكتشاف و استخراج نفت و گاز را تشكیل می‌دهد. ایـن دوره مهندسـی که یکی از رشته‌های پرطرفدار در انتخاب رشته است، بـا به‌كار بردن علوم و تكنولوژی جدید در طراحی و اجرای عملیات بهره‌برداری منابع فسیلی سـهم و نقـش بـه‌سزای خود را در تولید نفت و گاز و توسعه اقتصادی كشور ایفا می‌کند. اساس كار این دوره كارشناسـی بـر مكانیك سیالات، دینامیك گازها، ترمودینامیك سیالات، انتقال جرم و طرح و اقتصاد مهندسی مبتنی است. هدف این دوره تربیت مهندسان كارآمد برای عهده‌دار شدن طرح و اجرای روش‌های بهینه برای بهره‌برداری از منابع نفت و گاز كشور است.

به طور خلاصه وظیفه مهندس نفت، طراحی و توسعه روش‌های استخراج نفت است. پس از اینکه منابع نفتی یا گازی کشف می‌شود، مهندس نفت با همکاری زمین‌شناسان، ساختار زمین و خصوصیات منابع نفتی و روش‌های حفاری را معین می‌کند. اما وظایف یک مهندس نفت به این سادگی نیست و به اینجا ختم نمی‌شود. مهندس نفت بسته به حوزۀ کاری که در آن مشغول به کار است، وظایف زیر را بر عهده دارد:

• طراحی تجهیزات برای استخراج نفت و گاز به صورت تخصصی
• توسعه راه‌های تزریق آب، مواد شیمیایی، گازها یا بخار به ذخیره‌های نفتی برای استخراج راحت‌تر نفت
• ارزیابی درست چاه‌ها و عملیات حفاری
• تعیین محل چاه و نظارت برنامه‌های تولید جهت به حداکثر رساندن بازیابی نفت و گاز
• تحلیل اطلاعات برای پیشنهاد محل چاه نفت و گاز و تعیین روش برای افزایش تولید
• استفاده از تجهیزات مختلف اعم از تجهیزات کامپیوتری برای شناسایی محل چاه‌ها
• همکاری با سایر متخصصان مانند زمین شناسان، مهندسان مواد (گرایش استخراج) و مهندسان شیمی
• اطمینان یافتن از نصب، به‌کارگیری و نگهداری درست از تجهیزات
• نوشتن گزارش‌های تخصصی

دروس و گرایش‌های رشته مهندسی نفت

دروس رشته مهندسی نفت در مقطع کارشناسی مانند سایر رشته‌های مهندسی حدود 140 واحد است. داوطلبان مجاز هستند در مدت‌ زمان 4 سال و 8 ترم تحصیلی این واحدهای درسی را مطالعه کنند. از این واحدها 20 واحد به دروس عمومی، 35 واحد به دروس پایه، 42 واحد به دروس اصلی و 36 واحد به دروس تخصصی هر گرایش اختصاص می‌یابد. در مقطع کارشناسی این رشته 4 گرایش وجود دارد که داوطلبان گروه ریاضی و فنی می‌توانند در انتخاب رشته دانشگاه در یکی از گرایش‌های زیر به ادامه تحصیل بپردازند:

• گرایش اکتشاف نفت: اولین مرحله برای دست‌یابی به نفت و بهره‌برداری از آن، اکتشاف مخازن نفتی است. مهندسان نفت با تخصص اكتشاف نفت، با فرستادن امواج صوتی به اعماق زمین و پردازش آن، به وجود نفت یا عدم وجود نفت در درون زمین پی می‌برند. این گرایش ارتباط نزدیكی با زمین‌شناسی دارد.
• گرایش بهره‌برداری از منابع نفت: در این گرایش دانشجویان یاد می‌گیرند که چگونه راه‌ها و روش‌های نحوه برداشت از ﻣﺨﺎزن ﻧﻔﺖ را اراﺋﻪ دهند. این گرایش، ارتباطی بین مهندسی حفاری و مهندسی مخزن است.
• گرایش حفاری و استخراج نفت: مهندسان در این گرایش به طراحی تجهیزات حفاری و انجام عملیات در مناسب‌ترین شرایط، ارزیابی اثرات تکنولوژی حفاری و استخراج بر محیط‌زیست کشور و ارائه راه‌های مناسب برای جلوگیری از تخریب آن، می‌پردازند. یک مهندس حفار با راهکارهایی که روش‌هایی را ارائه می‌دهد که هزینه حفاری را پایین و راندمان کار را بالا می‌برد.
• گرایش مخازن هیدروکربوری: در این گرایش راه و روش شناسایی نوع‌ مخزن‌ نفت‌ یا گاز و همچنین‌ فشار، دما و عمق‌ آن‌ از سطح‌ زمین‌ آموزش داده می‌شود. فعالیت مهندسین مخازن، به دو صورت مخزن  و یا کار در آزمایشگاه‌های سنگ و سیال مخزن برای بررسی دقیق برهمکنش سیال و سنگ در مخزن است.

در ادامه برای آشنایی بیشتر دروس تخصصی هر گرایش را معرفی می‌کنیم.

رشته مهندسی نفت علاوه بر مقطع کارشناسی، در مقاطع بالاتر کارشناسی ارشد و دکتری نیز ارائه می‌شود و دانش‌آموختگان دورۀ کارشناسی مهندسی نفت می‌توانند با شرکت در کنکور کارشناسی ارشد و کسب نمره مورد نیاز یا با کسب معدل الف در مقطع تحصیلی قبلی در یکی از گرایش‌های کارشناسی ارشد مهندسی نفت ادامه تحصیل دهند. در مقطع کارشناسی ارشد رشته مهندسی نفت، 5 گرایش زیر وجود دارد:

• مهندسی اکتشاف نقت
• مهندسی مخازن هیدروکربوری
• مهندسی نفت گرایش حفاری 
• مهندسی نفت گرایش بهره‌برداری
• مهندسی ابزار دقیق و اتوماسیون در صنایع نفت

شرایط ورود به رشته مهندسی نفت برای خانم‌ها و آقایان

با توجه به توضیحاتی که ارائه شد، تقریباً در تمامی موقعیت‌های شغلی رشته مهندسی نفت امکان فعالیت برای خانم‌ها وجود دارد. اما این واقعیت وجود دارد که مخازن نفتی اغلب در مکان‌هایی با شرایط نامساعد محیطی قرارگرفته‌اند و فعالیت‌های میدانی در این اماکن نظیر نیازمند توانایی‌های بدنی بالا و روحیه سخت‌کوشی بسیاری است. برای مثال یک مهندس حفاری در وزارت نفت باید 15 روز خارج از شهر و دور از خانواده باشد و سپس یک هفته مرخصی دارد به همین دلیل کار کردن خانم‌ها در مناطق عملیاتی کمتر رایج شده است و بانوان اکثراً در کارهای مطالعاتی و غیرعملیاتی مشارکت دارند؛ بنابراین دانش‌آموزان دختر در مقطع انتخاب رشته نهم به دهم باید شناخت کافی از رشته‌های شاخه ریاضی و فنی داشته باشند.

موقعیت‌های شغلی و توانایی‌های لازم برای یک مهندس نفت

پذیرش مسئولیت و مشارکت در طراحی و اجرای پروژه‌های مختلف نفتی از دیگر توانایی‌های دانش‌آموختگان محسوب می‌شود. دانش‌آموختگان این دوره می‌توانند علاوه بر کار آموزشی و پژوهشی دانشگاهی به عنوان محقق یا مدرس، در شرکت‌ها و مراکز تحقیقاتی صنعت نفت و گاز کشور فعالیت نمایند. از جمله مهم‌ترین حوزه‌های مربوطه می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. شرکت‌های تابعه شرکت ملی نفت ایران در حوزه توسعه و مهندسی، حوزه تولید، حوزه عملیات غیر صنعتی
2. شرکت‌های خصوصی بخش انرژی
3. پالایشگاه نفت و گاز
4. شرکت‌های صنایع پتروشیمی
5. پخش فرآورده‌های نفتی
6. بورس انرژی
7. شرکت‌های خصوصی فعال در حوزه بالادستی و پایین‌دستی صنعت نفت و گاز
8. داد و ستد در حوزه انرژی
9. بازرگانی خارجی

بیشتر بخوانید: رشته مهندسی برق

شغل مهندسی نفت شغلی بسیار حساس و پراهمیت است و برای موفقیت در این شغل باید علاوه بر دانش تخصصی و فنی، مهارت‌های مختلفی اعم از مهارت‌های نرم و مهارت‌های فکری مورد نیاز است. یک مهندس نفت باید:

• از مهارت‌های فنی قوی برخوردار باشد تا بتواند از تمامی جوانب فنی به مسئله بنگرد.
• علاقه‌مند به کار تیمی باشد تا بتواند تعامل خوبی با سایر همکاران در رشته‌های مختلف داشته باشد.
• بتواند به خوبی فکر کند تا مسائل و مشکلات پیچیده را فارغ از مکان و زمان وقوع مشکل حل‌وفصل کند.
• از آنجایی که  میدان‌های نفتی در مناطق بومی و دورافتاده برپا می‌شود و مهندس نفت ملزم به زندگی و حضور در چنین محیط ناآشنایی است، مهندس نفت باید از تحمل بالایی برخوردار باشد.
• برای موفقیت در این شغل از انگیزه و اشتیاق بالایی برخوردار باشد.
• دانش ریاضیات قوی داشته باشد.
• از آنجایی که استفاده از کامپیوتر در شبیه‌سازی و طراحی بسیار اهمیت دارد، باید بتواند به خوبی از کامپیوتر استفاده کند و به  نرم‌افزارهای تخصصی این رشته تسلط داشته باشد.
• از سلامت جسمانی و تناسب اندام مناسب برای فعالیت در سایت حفاری برخوردار باشد.

بازار کار و درآمد رشته مهندسی نفت

بازار کار رشته مهندسی نفت را می‌توان به سه گروه تقسیم‌بندی کرد:

• دولتی: این شرکت‌ها زیرمجموعه وزارت نفت بوده و معمولاً از طریق آزمون استخدامی کتبی و سپس مصاحبه حضوری اقدام به جذب نیرو می‌کنند. در واقع پس از اعلام نتایج آزمون کتبی، کسانی که نمره کافی را کسب کرده باشند، در تاریخ مشخص، به مصاحبه حضوری فراخوانده می‌شوند. لازم به ذکر است که این شرکت‌ها جهت آغاز کار یک نیروی تازه وارد به صنعت، نسبت به شرکت‌های خصوصی شرایط بهتری دارند.

• خصوصی: در شرکت‌های خصوصی تخصص در زمینه مورد نیاز آن شرکت و تسلط بر زبان انگلیسی به عنوان یک زبان بین‌المللی بسیار مهم است. مراجعه به سایت این شرکت‌ها و یا ارتباط داشتن با افراد حاضر در آن شرکت، می‌تواند زمینه حضور در آن را فراهم کند. از جمله مهم‌ترین شرکت‌های خصوصی به شرکت‌ دانا انرژی، قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا و ... اشاره کرد.
•  خارج از کشور: هرساله فارغ‌التحصیلان زیادی در رشته مهندسی نفت، از ایران به قصد ادامه تحصیل (به خصوص در مقطع ارشد و دکتری) راهی دانشگاه‌های خارج از کشور می‌شوند خوشبختانه شرکت‌های بین‌المللی زیادی وجود دارند که مهندسان نفت می‌توانند در آن‌ها مشغول به کار شوند.

طبق آمارهای گرفته‌شده متوسط درآمد مهندسین نفت از متوسط حقوق پرداختی دیگر مشاغل بیشتر است و آن دسته از متخصصینی که در مناطق حساس و یا سکوهای نفتی و دکل‌ها کار می‌کنند درآمد بیشتری نسبت به افرادی که در دفاتر اداری مشغول به کار هستند، دارند. بنابر گفته‌های مهندسان نفت درآمد آن‌ها به میزان تجربه بسیار بستگی دارد.

بیشتر بخوانید: 10 رشته دانشگاهی برتر گروه ریاضی و فیزیک

جمع‌بندی

در این مقاله با رشته مهندسی نفت آشنا شدیم. رشته مهندسی نفت یکی از رشته‌های استراتژیک در ایران و جهان بوده و به دلیل بازار کار خوب بسیار مورد توجه دانش‌آموزان است. اما داوطلبان باید توجه داشته باشند که کسی که در این رشته تحصیل می‌کند، باید توانایی کار در شرایط سخت، مأموریت‌های طولانی و شرایط آب و هوایی سخت داشته باشد.